براساس برآوردها و با توجه به ناترازی ۲۰۰میلیون مترمکعبی گاز در زمستان گذشته، انتظار می‌رود این ناترازی در سال‌جاری نیز ادامه‌دار باشد و بیش از ۲۵۰میلیون مترمکعب ناترازی گازی به ثبت برسد. یکی از دلایل این ناترازی، رشد سرسام‌آور حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰میلیون مترمکعبی بخش خانگی در مصرف گاز است و در حالی که صنایع کشور به گاز به صورت انرژی و همچنین خوراک پتروشیمی نیازمند هستند، قطعی گاز بیش از بخش خانگی، صنایع و بنگاه‌‌‌ها را با مشکل روبه‌رو کرده است.

کارشناسان معتقدند با ۱۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در حوزه صرفه‌جویی گاز بخش عمده‌ای از ناترازی گاز کشور حل می‌شود، اما این سرمایه‌گذاری تاکنون محقق نشده است. طی سال‌های گذشته به دلیل اینکه فازهای پارس‌جنوبی درحال تکمیل بودند، شاهد رشد ۵درصدی تولید گاز به صورت سالانه بودیم؛ اما اکنون با افت فشار گاز در پارس‌جنوبی، تولید گاز نیز کاهش یافته و صنایع در خطر هستند. به نظر می‌رسد با توجه به ارزش‌افزوده تولیدی صنایع مصرف‌کننده گاز، دولت باید در سیاست‌‌‌های خود مبنی بر قطع گاز صنایع به جای گاز بخش خانگی، تجدیدنظر کند.

ناکارآمدی بخش دولتی در مدیریت انرژی

آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص خسارات ناشی از ناترازی گاز گفت: بنا بر اظهار فعالان پتروشیمی، عدم‌النفع واحدهای تولیدی به دلیل قطع گاز ۷میلیارد دلار است و عملا این فرآیند باعث شده است تا درآمد ارزی کشور نیز به همین میزان کاهش پیدا کند. این میزان خسارت غیر از ضرر صنایع فولادی و سیمانی است. در سال گذشته و بنا بر اعلام وزارت نیرو به دلیل ناترازی گاز، این وزارتخانه برای تامین برق کشور مجبور به مصرف سوخت مایع بوده است. مصرف این سوخت بنا بر آمار این وزارتخانه، علاوه بر تبعات زیست‌محیطی و آلایندگی، نزدیک به ۱۰میلیارد دلار هزینه در برداشته است.

به گفته نجفی، به دلیل فقدان ‌سرمایه‌گذاری، امسال ناترازی گاز بسیار جدی‌تر از گذشته شده است. برآوردها نشان می‌دهد که بیش از ۲۰۰میلیون مترمکعب ناترازی گاز به صورت روزانه در ایام سرد سال خواهیم داشت.

این فعال حوزه انرژی یکی از راه‌های برون‌رفت کشور از موضوع ناترازی گاز را ورود جدی و توسعه‌یافته به بحث انرژی‌های تجدیدپذیر و پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی می‌‌‌داند که با کاهش ناترازی‌‌‌های برق و با توجه به عدم‌استفاده از گاز در نیروگاه‌های حرارتی، می‌تواند به حل موضوع ناترازی گاز نیز کمک کند.

رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، ناکارآمدی مدیریتی و فقدان ‌اهتمام جدی به مباحث بهینه‌سازی مصرف انرژی و عدم‌بهینه‌‌‌سازی را از جمله دلایل تشدید ناترازی انژری در کشور به‌رغم دارا بودن منابع عظیم برای تولید برق و گاز عنوان می‌کند.

خسارت سنگین ناترازی به صنایع

حمیدرضا صالحی، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» فقدان سرمایه‌گذاری را دلیل اصلی ناترازی گاز و انرژی در ایران می‌‌‌داند که موجب خسارت به تولید و صنعت شده است. به گفته او میادین بزرگ و مشترک ایران با قطر در زمینه گاز با کم‌لطفی و سرمایه‌گذاری‌‌‌های پایین و غیربهینه مواجه است؛ این در حالی است هرسال میزان تولید کاهش و میزان مصرف افزایش یافته و ناترازی گاز تشدید شده است؛ یعنی اگر سال قبل ناترازی گاز ۲۵۰میلیون مترمکعب بود، این عدد در سال‌جاری با‌ درصد قابل‌توجهی رشد مواجه خواهد شد.

این فعال حوزه انرژی با بیان اینکه رویکرد تولیدی و مصرفی گاز کشور باید مورد تجدید نظر قرار گیرد، افزود: صنایع بزرگی همچون فولاد، پتروشیمی و سیمان به منابع گازی وابسته هستند و خوراک پتروشیمی‌‌‌ها بخش بزرگی از مصرف گاز کشور را شامل می‌شود. از همین رو کمبود گاز هم باعث بروز ضرر و زیان صنایع کشور و هم باعث بروز آلایندگی در شهرهای صنعتی کشور می‌شود. از طرف دیگر به دلیل مشکل ایجادشده در فرآیند تولید به دلیل ناترازی‌‌‌ها، بنگاه‌‌‌ها در تحویل سفارش‌ها به مشکل برمی‌‌‌خورند، نمادهای صنعتی بورس با ریزش مواجه خواهند شد و ناترازی گاز از جهات مختلف صنعت و اقتصاد کشور را متضرر می‌کند. همچنین زنجیره تامین صنایع پایین‌دستی به‌خصوص فولادی‌ها و پتروشیمی‌ها با مشکلات تعهدی مواجه خواهند شد و این موضوع روند صادرات را نیز با اختلال مواجه می‌کند و این یعنی ناترازی گازی عدم‌النفع بزرگی برای اقتصاد کشور از تمامی ابعاد به همراه خواهد داشت.

صالحی ادامه داد: میزان مصرف گاز برای تولید برق حدود ۳۰ تا ۴۰میلیون مترمکعب است و از آنجا که در تولید برق نیروگاه‌ها نیز با مشکل مواجه هستیم، استفاده از سوخت‌‌‌های دیگر در نیروگاه‌ها آلایندگی بیشتری ایجاد خواهد کرد. به گفته او در حالی که صنایع در تابستان با قطعی برق مواجه هستند، در زمستان ناترازی گاز و ناترازی برق همزمان تولید را دچار چالش‌‌‌های جدی می‌کند.

نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران درباره میزان خسارت صنایع از ناترازی گاز با بیان اینکه در قانون تامین برق، خسارت‌ها به صورت بیمه پوشش داده می‌شود، تصریح کرد: این خسارت به دلیل ناترازی گاز عدد بزرگی است که اغلب خسارت جبران نمی‌شود.

میزان خسارت ناترازی‌‌‌های برق تقریبا مشخص است. به‌عنوان نمونه، به دلیل قطعی برق، میزان تولید یک شرکت فولادی که ماده اولیه بسیاری از صنایع پایین‌‌‌دستی را تامین می‌کند، از ۳۰۰‌هزار تن به ۷۵‌هزار تن رسیده که به کاهش ارزش‌افزوده ایجادشده در صنایع منجر شده است. براساس آمارهای اعلام‌شده از سوی انجمن فولاد و پتروشیمی و دیگر صنایع نسبت قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی ۳۶۰میلیارد دلاری کشور را به واسطه ناترازی‌ها از دست داده‌‌‌ایم. این عدد برای ناترازی برق در تابستان، به بیش از ۵میلیارد دلار می‌‌‌رسد. حال آنکه در زمستان، هم با ناترازی گازی و هم با ناترازی برق به طور همزمان مواجه هستیم و این یعنی میزان خسارت به صنایع بسیار بیشتر می‌شود. به‌عنوان نمونه، اگر به پتروشیمی‌ها که بخش اعظمی از درآمد کشور را ایجاد می‌کنند خوراک گازی کافی نرسد، خسارت قابل‌توجهی را در صنایع پتروشیمی شاهد خواهیم بود.

صالحی تاکید کرد: دولت موظف است امنیت سرمایه‌گذاران، به‌خصوص سرمایه‌گذاران در زمینه صنایع گازی را تامین کند. نباید به دلیل تامین گاز بخش خانگی، صنایع و تولید با کمبود انرژی و خطوط تولید با مشکل مواجه شوند.

این کارشناس با تاکید بر صیانت از منابع برای آیندگان معتقد است کشور برای تبدیل‌شدن به هاب انرژی منطقه باید میزان استخراج گاز را افزایش دهد، این در حالی است که دولت‌‌‌ها حتی مانع حضور بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری در صنایع انرژی با ایجاد موانع متعدد می‌‌‌شوند.

حضور چین در ایران برای گسترش انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر؟

منصور دفتریان، رئیس انجمن مهندسی گاز ایران، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص مشکلات ناترازی گازی کشور گفت: مشکل ناترازی عمدتا با میدان گازی پارس‌جنوبی مرتبط است. میدان گازی پارس‌جنوبی، به صورت غیر‌متعارفی با افت فشار مواجه شده است و به این دلیل که پارس جنوبی بیش از ۷۰‌درصد گاز کشور را تامین می‌کند. وقتی گاز با افت فشار مواجه می‌شود، تولید نیز کاهش می‌یابد. در ۲۰سال گذشته به دلیل اینکه فازهای پارس‌جنوبی درحال تکمیل بودند، به طور متوسط سالانه ۵‌درصد رشد تولید گاز را شاهد بودیم. اکنون اما در برهه‌ای قرار گرفته‌ایم که نه‌تنها امکان تولید گاز بیشتری داریم، بلکه با افزایش مصرف نیز مواجه شده‌ایم و رشد مصرف، بیشتر از رشد تولید نیز بوده است. از این‌رو در فصول سرد سال با ناترازی گاز مواجه می‌شویم.

این کارشناس حوزه انرژی ادامه می‌دهد: حال که تولید در وضعیت کاهشی قرار دارد، طبیعی است که با رشد ناترازی مواجه خواهیم شد. اگر طی سال‌های آینده به‌سرعت و به صورت جدی کاری انجام نشود، از آنجا که اقتصاد امروز با انرژی در ارتباط است، مشکلات متعددی ایجاد خواهد شد.

رئیس انجمن مهندسی گاز ایران در خصوص پیشنهادهای این انجمن در مورد مشکلات ناترازی گاز به دولت گفت: کشور تعدادی مخازن گازی توسعه‌نیافته دارد. این مخازن شناسایی شده و نیاز به توسعه دارند. توسعه پارس‌جنوبی ۲۰سال زمان برد و توسعه این مخازن، هم زمان‌بر است و هم نیاز به اعتبارات دارد. کشور ما اکنون در وضعیتی است که با کمبود اعتبارات مواجه است و به دلیل نبود منابع مالی، کشورهایی که با ما مخازن مشترک گازی دارند از ما پیش افتاده‌‌‌اند و همه گاز این مخازن را تخلیه می‌کنند. باید در میدان گازی آرش دست به حفاری و توسعه بزنیم و چون این میدان از لحاظ حیثیتی هم اهمیت زیادی برای ایران دارد، تعویق این کار و موکول کردن آن به آینده، باعث لطمه به کشور و اقتصاد ایران خواهد شد.

او تاکید کرد: مخازن گازی فعلی مشکلات ما را حل نمی‌‌‌کند و باید دست به استفاده از مخازن توسعه‌نیافته بزنیم. براساس محاسباتی که داشتیم، می‌‌‌توانیم با هزینه‌‌‌ای کم در مناطقی که تاسیسات پالایشی نیز داریم گاز تولید کنیم؛ اما این اراده‌ای خاص و ویژه را می‌طلبد. راهبرد دیگری که می‌‌‌توانیم داشته باشیم و از سال ۱۳۷۳ در اولین کنگره ملی انرژی و اقتصاد آن را مطرح کردیم، این بود که باید از انرژی تجدیدپذیر به‌خوبی استفاده کنیم. از آن زمان تاکنون مسوولان در حال فعالیت در این زمینه هستند اما میزان کاری که انجام شده، در مقایسه با اقداماتی که باید صورت بگیرد، بسیار اندک است.

دفتریان با اشاره به پیشنهادهایی که به معاون اول رئیس‌جمهور در زمینه استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ارائه شده است، گفت: پیشنهاد ویژه ما این بود که چون چین صاحب تکنولوژی انرژی‌های تجدیدپذیر محسوب می‌شود و با توجه به قرارداد بلندمدت ایران و چین، اجازه فعالیت چینی‌‌‌ها در زمینه انرژی تجدیدپذیر ایران صادر و از این کشور در زمینه توسعه و ارتقای تکنولوژی این بخش کمک گرفته شود تا تولید انبوه توربین‌ها و پنل‌های خورشیدی را ملی کرده و در ادامه به صادرات آن مشغول شویم و بخش جدید صنعتی ایجاد شود.

صنایع به دنبال مهاجرت!

مهرداد صابری، عضو هیات نمایندگان اتاق تهران، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص مشکلاتی که صنایع به دلیل ناترازی‌‌‌های گازی متحمل می‌‌‌شوند، گفت: هم بحث گاز و هم برق گریبان صنایع را در فصول مختلف سال گرفته است. صنایع تقریبا شش‌ماه از سال را با مشکلات ناترازی می‌‌‌گذرانند و بر اساس آمار، در سال قبل برای تامین برق صنایع کوچک حدود ۴۵میلیون دلار واردات ژنراتور را داشتیم؛ اما این عدد در سال‌جاری نزدیک به یک‌میلیارد دلار بوده است. با مشکلات ناترازی موجود، صنایع به دنبال تامین برق خود به صورت خودکفا هستند؛ چرا که این ناترازی‌‌‌ها ضربات سختی به صنایع وارد کرده است. یکی از این مشکلات، خروج ارز از کشور به دلیل واردات ژنراتورهای دست‌دومی است که علاوه بر کارآیی پایین، بعد از دو، سه‌سال، به آهن‌پاره تبدیل می‌‌‌شوند.

او افزود: از طرف دیگر این ناترازی‌ها بحث تولید را با مشکل مواجه کرده‌اند. برای مثال یک واحد صنعتی تولید یک‌میلیون تنی ورق آهنی را در دست احداث داریم که در زمان آغاز احداث آن، برآوردی مبنی بر مشکلات برقی و گازی نداشتیم اما اکنون که پروژه در مراحل نهایی است، چنین مشکلاتی برابر ما ظاهر شده‌اند. این باعث ناامیدی تولیدکنندگان می‌شود و بازگشت سرمایه و راه‌اندازی خطوط صنایع را با مشکل مواجه می‌‌‌سازد. ما ۲۵مگاوات امتیاز برق داریم اما هیچ ضمانتی در استفاده از این ظرفیت از سمت نهادهای متولی وجود ندارد. این موضوع در تامین گاز نیز وجود دارد.

صابری تاکید کرد: تمام ادعای ما در گذشته این بود که ایران برق و گاز کافی و ارزان‌قیمت را در اختیار صنایع می‌‌‌گذارد و فرصت سرمایه‌گذاری بالایی در ایران در این زمینه وجود دارد. این موضوع مشوق خوبی برای سرمایه‌گذاری بود که اکنون از دست رفته است. این ناپایداری‌ها و فشاری که بر صنایع وارد می‌شود، قابل پذیرش نیست و کار را برای ما سخت‌تر از گذشته کرده است. صنایع فولادی بخش اعظمی از برق و گاز کشور را مصرف می‌کنند اما این بخش‌ها با تولید ارزش‌افزوده، گامی بلند در جهت پیشرفت کشور برمی‌‌‌دارند. اما بخش خانگی و مصارف خانوارها، هیچ ارزش‌افزوده‌‌‌ای ایجاد نمی‌‌‌کند. در نتیجه دولت می‌‌‌تواند با محدود کردن مصارف خانگی و انجام برخی امور اصلاحی در مصرف، شرایط را تغییر دهد.

او افزود: قانون بهبود محیط کسب‌وکار صراحتا تاکید داشته است که در بحران‌های برقی و گازی، اولویت قطع مصارف خانگی است، نه صنایع. ضمنا اگر صنایع با قطعی مواجه شدند، باید راه‌های جبران خسارت اعلام شود اما متاسفانه این موضوع صورت نمی‌گیرد. در این شرایط سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند به کشورهای دیگر از جمله عمان مهاجرت کرده و در آنجا فعالیت کنند. برخی صنایع هم ترجیح می‌دهند در عراقی که خود مشکل برق دارد خط تولید راه بیندازند اما در ایران فعالیت نداشته باشند.

قیمت‌گذاری دستوری؛ دلیل مصرف بالای گاز خانگی

سعید ترکمان، رئیس هیات مدیره انجمن ملی صنایع پلیمر، در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص مشکلات ناترازی گاز در صنایع گفت: اگر به سال گذشته نگاه کنیم، شاهد بودیم که بعضی پتروشیمی‌ها به‌خصوص بالادستی‌ها که به صنایع میانی خوراک می‌فروشند، مجبور به تغییراتی در برنامه تولید و فروش خود شدند و این باعث شد برخی صنایع پتروشیمی‌‌‌های میانی هم از این وضعیت آسیب ببینند و آسیبی دوچندان به صنایع تکمیلی وارد کنند. با این اتفاق با عرضه‌هایی منقطع و تقریبا با دامنه‌ای غیر‌مشخص مواجه شدیم. این یعنی در برخی هفته‌ها شاهد بودیم که برخی کالاها به دلیل موضوع خوراک در بورس عرضه نمی‌شدند و اثرات این موضوع به صورت دومینویی بود که باعث شد صنایع تکمیلی دچار اختلالاتی شوند.

او افزود: در دیگر کشورها در بحران‌های گازی برخی صنایع مادر که امکان توقف تولید در برخی مقاطع و میزان مصرف گاز بالایی دارند، محدود می‌‌‌شوند اما در ایران با توجه به ساختار کشور و اینکه گاز خانگی مصرف زیادی نسبت به خوراک پتروشیمی‌ها دارد، شرایط متفاوت است. صنایع بالادستی و پتروشیمی‌ها به دولت پیشنهاد دادند که حاضر هستند صرفه‌جویی قسمت خانگی را از دولت خریداری کنند تا برای خوراک صنایع پتروشیمی استفاده کنند. متاسفانه تمام پیشنهادهای پتروشیمی‌ها و صنایع تکمیلی عملیاتی نشد؛ اما امیدواریم این موضوع در سال‌جاری عملیاتی شود و هم خانوار‌ها از این موضوع بهره‌مند شوند و هم این بی‌برنامگی که به وسیله آن بهانه‌ای برای تغییرات در عرضه توسط برخی صنایع شکل می‌گیرد، از بین برود. به گفته او رقابت شدید در بورس‌کالا که مستقیما منافع مالی را برای گروهی تامین می‌کند اما قیمت تمام‌شده برای مصرف‌کننده را بسیار گران می‌کند، از دیگر نتایج این ناترازی است.

ترکمان در خصوص دلایل ناترازی گاز در ایران گفت: وقتی قیمت گاز بخش خانگی ارزان است، خانوارها نیز علاقه‌ای به استفاده از سیستم‌های گرمایشی غیر‌گازی ندارند و ترجیح می‌دهند از سیستم‌های گرمایشی سوختی استفاده کنند تا صرفه‌‌‌جویی در مصرف را در پیش بگیرند. در نتیجه با مصرف سرسام‌آور گاز در کشور، فرصتی برای توسعه صنایع نداریم. دلیل اصلی این ناترازی‌‌‌ها ناشی از قیمت‌گذاری دستوری است و اثر قیمت‌گذاری دستوری، سبب این شیوه مصرف گاز شده است.