تصور حال افرادی که این روزها شاهد مرگ کسب‌وکارشان هستند خیلی دردآور است. تصور کن به خاطر نداشتن سرمایه در گردش، مقابل چشمانت کارگاهت تعطیل شود یا به خاطر کمبود مواد اولیه، مجبور باشی کارخانه‌ات را تعطیل کنی. یا به خاطر قطعی برق ناچار شوی خط تولیدت را متوقف کنی. تصور کن به خاطر بدهی، کارخانه‌ات به تصرف بانک درآید و کارگاه تراشکاری‌ات به دست بسازوبفروش‌ها بیفتد و سوله صنعتی‌ات به سالن فیلمبرداری برای مد و پوشاک تبدیل شود.

این تصویر امروز کسب‌وکارهای ایرانی است که دست بر قضا مورد تهاجم همزمان چند نیروی ویرانگر قرار گرفته‌اند. از یک سو در معرض انواع ریسک‌های سیستماتیک و غیرسیستماتیک قرار گرفته‌اند و از سوی دیگر بی‌ثباتی در کشور آزارشان می‌دهد و نااطمینانی و عدم قطعیت چشم‌انداز فعالیتشان را تیره‌وتار کرده است. فضای غیررقابتی و انحصار راه تنفس‌شان را بسته و نامساعد بودن فضای کسب‌وکار تداوم حیات‌شان را به خطر انداخته است. فکرش را بکنید، آن‌کس که سال‌ها تلاش کرده و کسب‌وکاری برای خود ایجاد کرده، این روزها شاهد مرگ تدریجی آن است. روزهای عجیبی بر اقتصاد می‌گذرد و شاهد خاموش شدن چراغ بسیاری از کسب‌وکارها هستیم. بسیاری از کارخانه‌ها زیر فشار تحریم و رکود، در حال مرگ هستند. بسیاری از کارگاه‌های کوچک و بزرگ صنعتی به دلیل تغییر شرایط در حال جان کندن هستند. اما پرسش این است که این وضعیت تا چه زمانی ادامه پیدا می‌کند؟

بنا به گزارش‌های مفصلی که شرکت مشاوره مدیریت ایلیا منتشر کرده، بنگاه‌های ایرانی در سال 1403 در کنار همه عواملی که یاد کردیم، با چهار چالش «کمبود نقدینگی»، «خروج نیروی انسانی متخصص»، «کوچک شدن بازار» و «کمبود منابع اولیه» دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

گزارشی که ایلیا اخیراً منتشر کرده هر سال با پرسش از مدیران بنگاه‌های بخش خصوصی تهیه می‌شود و هدف اصلی آن انتشار سالانه تصویری از وضعیت جاری کسب‌وکاری و پیش‌بینی سال آینده از دیدگاه مدیران عامل سازمان‌های ایرانی در سطوح مختلف است.

 یافته‌های اولین گزارش نشان داد که مدیران عامل با وجود عدم قطعیت بالای محیط در ایران و دیدگاه غیرخوش‌بین نسبت به وضعیت اقتصادی کشور، نسبت به عملکرد و رشد بنگاه خود امیدواری دارند. یافته‌های گزارش دوم اما نشان داد که مدیران عامل خوش‌بینی بسیار پایینی نسبت به رونق محیط کسب‌وکار ایران دارند و در نتیجه میزان امیدواری به عملکرد مثبت شرکت‌ها کاهش یافت. داده‌های جمع‌آوری‌شده در سومین گزارش مدیران عامل نشان می‌دهد که محیط کسب‌وکار ایران برای رشد و توسعه مناسب نیست؛ داده‌هایی مانند اینکه ۷۶ درصد از مدیران عامل پیش‌بینی رکود برای سال ۱۴۰۳ دارند. ۶۷ درصد مدیران دغدغه ثبات اقتصادی و سیاسی و ۴۶ درصد دغدغه کمبود نقدینگی دارند، تاییدی بر این ادعاست. خبر خوب این‌ است که در گزارش اخیر ایلیا که مربوط به سال 1403 است، اندکی به خوش‌بینی مدیران افزوده شده که اگر تحولات سیاسی هم در مسیر درستی ادامه پیدا کند، می‌تواند به میزان زیادی افزایش یابد. همچنین گزارش نشان می‌دهد که برخی دغدغه‌ها نظیر فیلترینگ اینترنت اولویت خود را از دست داده و دغدغه کمبود نیروی انسانی متخصص اهمیت و اولویت بیشتری پیدا کرده است که این دغدغه نیز در صورت روی کار آمدن دولتی کارآمد و میانه‌رو می‌تواند به میزان زیادی مرتفع شود. با همه اینها نااطمینانی نسبت به آینده و بی‌ثباتی اقتصادی و سیاسی و کمبود نقدینگی، از مهم‌ترین دغدغه‌های مدیران عامل به حساب می‌آید. داده‌های سومین گزارش مدیران عامل در دی و بهمن سال 140۲ جمع‌آوری شده و گزارش در بهار سال 140۳ تهیه و منتشر شده است. بنابراین مبنای زمانی پیش‌بینی‌ها برای سال 140۳ و مبنای زمانی عملکرد مدیران عامل مربوط به سال 1402 در نظر گرفته شده است. از منظر پراکندگی نمونه، در گزارش جدید شرکت مشاوره مدیران ایلیا تلاش شده است نمونه آماری به واقعیت جامعه نزدیک‌تر باشد. برای این منظور، پرسشنامه در طیف وسیع‌تری از صنایع توزیع شده است تا پراکندگی نمونه افزایش یابد. بیش از 620 نفر از مدیران نیز در نظرسنجی‌ها مشارکت داشته‌اند. در فصل دوم گزارش که به «دیدگاه‌ها و دغدغه‌های مدیران عامل» می‌پردازد، علاوه بر ابعاد بررسی‌شده در شماره دوم گزارش، اصلی‌ترین برنامه‌ها و حوزه‌های تمرکز مدیران عامل برای غلبه بر چالش‌ها و مشکلات سازمان نیز اضافه شده است. تمایز اصلی این شماره با شماره‌های قبل، اختصاص فصلی ویژه برای مسئله نقدینگی و ارائه راهکار برای دغدغه‌ها و چالش‌های شناسایی‌شده است. در گزارش سال گذشته، فصل ویژه به حوزه تحول دیجیتال اختصاص داشت و محتوایی از جنس راهکار و حل مسئله در گزارش‌های سال‌های پیشین دیده نمی‌شد. علاوه بر موارد یادشده، در شماره جدید به علت اهمیت بالای دو موضوع کلیدی تحول دیجیتال و کسب‌وکار مسئولانه در دنیای کنونی و همچنین جهت‌گیری گزارش امسال به سمت رویکرد عاملیت، پرسش‌هایی به این دو موضوع اختصاص داده شده است.

گزارش چه می‌گوید؟

در گزارش ایلیا، ۶۷ درصد از مدیران عامل عدم ثبات در ابعاد سیاسی و اقتصادی کشور را بزرگ‌ترین دغدغه خود می‌دانند. کمبود نقدینگی برای رشد سازمان که در سال‌های گذشته نیز وجود داشته، از دیگر معضلاتی است که مدیران عامل بنگاه‌ها امسال هم با آن روبه‌رو هستند، به گونه‌ای که 46 درصد از مدیران عامل این دغدغه را دارند. کمبود نیروی انسانی تخصص در سطوح مختلف در سال 1403، به سومین دغدغه مهم مدیران عامل تبدیل شده است؛ در حالی که در سال 1402 این دغدغه در جایگاه دهم قرار داشت. مقایسه آمار امسال و سال گذشته نشان می‌دهد همچنان عدم ثبات اقتصادی و سیاسی نگرانی اصلی مدیران عامل است. همچنین موضوعات مرتبط با بیمه و مالیات نسبت به سال گذشته اولویت بیشتری یافته و تبدیل به ششمین دغدغه مهم مدیران عامل شده است.

امسال دغدغه‌هایی نظیر حفظ انگیزه کارکنان، تحریم‌ها، کمبود تقاضا و فیلترینگ اینترنت نسبت به سال گذشته اهمیت کمتری دارند.

طبق آخرین گزارش PwC، پراهمیت‌ترین تهدیدها برای یک سال آینده کسب‌وکارها در سطح جهان از نظر مدیران عامل به ترتیب اولویت عبارت‌اند از: 1- تورم 2- عدم ثبات در شرایط اقتصاد کلان 3- ریسک‌های سایبری 4- درگیری‌های جغرافیایی سیاسی 5- تغییرات اقلیمی 6- ریسک‌های سلامت 7- نابرابری اجتماعی

که در مقایسه با سال قبل شدت این تهدیدها کاهش یافته است. در مقایسه با ایران، موارد ابتدایی هم‌پوشانی قابل توجهی دارند. بر اساس این گزارش، 12 درصد مدیرانی که با آنها گفت‌وگو شده، به رونق اقتصاد ایران در سال 1403 خوش‌بین هستند؛ این میزان امیدواری در سال 1400 معادل 37 درصد و در سال گذشته تنها پنج درصد بوده است. همچنین 63 درصد از مدیران عامل، رشد مالی را برای سازمان خود در سال 140۳ پیش‌بینی کرده‌اند. این نسبت در گزارش قبلی 55 درصد بوده است. همچنین 9 درصد از مدیران عامل، با وجود تجربه افت عملکرد مالی در سال 140۲، رشد مالی برای شرکت‌شان در سال 140۳ پیش‌بینی کرده‌اند. مدیران عامل در سال گذشته، هشت درصد رشد بیشتری نسبت به آنچه پیش‌بینی می‌کردند، به دست آورده‌اند. شرکت‌های با قابلیت بالای پیش‌بینی جریان نقدینگی، امیدواری بیشتری به عملکرد مالی خود در سال ۱۴۰۳ نسبت به سایر شرکت‌ها دارند.

کمبود پول

مشکل کمبود نقدینگی در سازمان‌ها را در سطوح مختلف می‌توان تعریف کرد. سطح اول مشکل کمبود نقدینگی برای پوشش هزینه‌های عملیاتی است که 33 درصد از مدیران عامل جنس مشکل خود را از این نوع بیان کرده‌اند. در سطح بعدی 25 درصد از مدیران عامل عنوان کرده‌اند با مشکل بهبود در عملیات و بهره‌وری سازمان به دلیل کمبود نقدینگی مواجه هستند. در نهایت 44 درصد از مدیران عامل برای توسعه چندبرابری کسب‌وکار فعلی خود با مشکل نقدینگی دست به گریبان هستند که پرتکرارترین مشکل نیز بوده است.

در این میان 38 درصد از مدیران عامل بیان کرده‌اند که برای عملیاتی کردن ایده جدید مشکل کمبود نقدینگی دارند. با این حال 10 درصد از مدیران عامل بیان کردند که در سازمان خود مشکل نقدینگی ندارند.

خروج نیروی انسانی

در دنیای کسب‌وکار، داشتن نیروی انسانی توانمند، یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌ها به شمار می‌آید. سرمایه انسانی فقط برای شخص و شرکتی که در آن کار می‌کند، سودمند نیست، بلکه کشورها نیز از این متاع به سود خود خواهند رسید. مجمع جهانی اقتصاد در گزارش سالانه خود درباره سرمایه انسانی می‌گوید که نیروی کار خلاق و مولد بیشتر از هر منبع دیگری به موفقیت اقتصادی بلندمدت یک کشور کمک می‌کند. اقتصاددانان بر این باورند که دارایی اصلی شرکت‌ها، ماشین‌آلات، ساختمان و اسباب و اثاث نیست. مهم‌ترین دارایی بنگاه‌ها، نیروی انسانی است. کمبود نیروی انسانی متخصص در سطوح مختلف در سال 1403، به سومین دغدغه مهم مدیران عامل تبدیل شده است؛ در حالی که در سال 1402 این دغدغه در جایگاه دهم قرار داشت.

نااطمینانی نگرانی اصلی مدیران

بر اساس این گزارش، بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی، کمبود نقدینگی و کمبود نیروی انسانی متخصص دغدغه‌های اصلی مدیران عامل برای سال 140۳ هستند. بی‌ثباتی در قوانین و مقررات دولتی سومین دغدغه مدیران عامل شرکت‌های با گردش مالی بالای ۲۰ میلیارد تومان است. کمبود و تامین نقدینگی و جذب و نگهداشت منابع انسانی همچنان جزو مشکلات اصلی شرکت‌ها به شمار می‌رود.

دغدغه مدیران

گزارش ایلیا نشان می‌دهد؛ افزایش فروش و توسعه بازار از مهم‌ترین برنامه‌های مدیران عامل برای سال ۱۴۰۳ است. عمده تمرکز 71 درصد از مدیران عامل بر مسائل جاری و عملیاتی سازمان است و این عدد برای شرکت‌های خدماتی کوچک‌تر، ۸۱ درصد است که کمتر از سایر شرکت‌ها بر مسائل آینده شرکت خود متمرکز هستند. 43 درصد از مدیران عامل از خدمات مشاوره مرتبط با کسب‌وکار به صورت منظم استفاده می‌کنند. در طرف مقابل 29 درصد از مدیران عامل بیان کرده‌اند از هیچ‌گونه خدمات حرفه‌ای به صورت منظم استفاده نمی‌کنند. این آمار در سال گذشته 42 درصد گزارش شده است. حدود نیمی از مدیران عامل، مهارت مدیریت مالی و سرمایه‌گذاری را به عنوان یکی از مهم‌ترین محورهای توسعه حرفه‌ای خود انتخاب کرده‌اند. خانم‌ها در مقایسه با آقایان، اهمیت بیشتری به مهارت‌های مذاکره و روابط تجاری در زمینه توسعه حرفه‌ای می‌دهند. 44 درصد از مدیران عامل با مشکل کمبود نقدینگی برای توسعه چندبرابری کسب‌وکار فعلی خود، مواجه هستند. در صورتی که 10 درصد مدیران عامل بیان کردند در سازمان خود مشکل نقدینگی ندارند. کاهش هزینه‌های عملیاتی و گرفتن وام از سیستم بانکی، پرکاربردترین راهکارها برای غلبه بر مشکل نقدینگی عنوان شده است. از سوی دیگر، رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید و کوچک شدن بازار مهم‌ترین عوامل موثر بر مسئله کمبود نقدینگی است. تنها 32 درصد از مدیران عامل جریان نقدینگی سازمان خود را قابل پیش‌بینی اعلام کرده‌اند. اما نکته در حاشیه اینکه 45 درصد از مدیران عامل تسلط قابل قبولی بر مفاهیم و شاخص‌های مالی دارند.

تصمیم‌سازان بنگاه‌ها

گزارش ایلیا نشان می‌دهد که مهم‌ترین ذی‌نفعان در تصمیم‌های استراتژیک شرکت‌ها به ترتیب مشتریان و کارکنان سازمان‌ها هستند. 86 درصد مدیران عامل منافع مشتریان و 80 درصد مدیران عامل منافع کارکنان را زمان اتخاذ تصمیمات استراتژیک شرکت در نظر می‌گیرند. مهم‌ترین ذی‌نفعان در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک صنایع فناوری اطلاعات، آموزش‌وپرورش و دارویی و بهداشتی، کارکنان سازمان و در سایر صنایع، مشتریان هستند. پایبندی به اخلاق حرفه‌ای و ارزش‌های انسانی، با سهم 22درصدی، تاثیرگذارترین اقدامی است که مدیران عامل برای بهبود جامعه می‌توانند انجام دهند.

تحول دیجیتال

گزارش ایلیا همچنین بیان می‌کند که 40 درصد از مدیران عامل آشنایی زیادی با مفاهیم و کاربردهای فناوری‌های دیجیتال تحول‌آفرین دارند. اختلاف قابل توجهی میان مدیران عامل شرکت‌های با عمر کمتر از ۱۰ سال و بالای ۱۰ سال در میزان آشنایی با مفاهیم تحول دیجیتال وجود دارد. 12 درصد از مدیران عامل ارزش‌های حاصل از اجرای تحول دیجیتال را شناسایی کرده‌اند. بهبود سیستم‌های مدیریت عملکرد، اهمیت سیستم‌های غیرمالی و معنوی، ایجاد فرصت توسعه و یادگیری و ایجاد برنامه‌های جانشینی می‌توانند به مقابله با مشکل جذب و نگهداشت منابع انسانی کمک کنند و بین‌المللی شدن اقدامی است که در راستای غلبه بر مشکل کمبود تقاضا و کوچک شدن بازار پیشنهاد شده است.

ناامیدی مدیران

شرکت مشاوره مدیریت ایلیا از مدیران پرسیده، پیش‌بینی شما از وضعیت اقتصاد ایران در سال 1403 چگونه است؟ 76 درصد از مدیران عامل پاسخ داده‌اند که به رونق وضعیت اقتصاد ایران در سال 1403 خوش‌بین نیستند. 32 درصد از مدیران عامل مشارکت‌کننده در پیمایش حاضر، رکود شدیدی را برای سال 140۳ پیش‌بینی کرده‌اند. 44 درصد از مدیران بر این باورند که اقتصاد ایران در سال 140۳ شاهد رکود نسبی خواهد بود. در این میان، تنها 12 درصد به رونق وضعیت اقتصادی در سال آینده امیدوار هستند. مقایسه آمار با سال گذشته نشان می‌دهد مدیران عامل نسبت به سال 140۲ خوش‌بین‌تر بوده‌اند، اما به رونق در سال 140۳ چندان امیدوار نیستند. همچنین ۱۲ درصد از مدیران بر این باورند که ایران در سال آینده در ابعاد اقتصادی تغییرات محسوسی نخواهد داشت. اما پرسش این است که آیا این ناامیدی جهانی است؟ طبق آخرین گزارش PwC از پیش‌بینی مدیران عامل از فضای اقتصادی جهان، ۳۸ درصد ایشان رونق اقتصادی در سال ۲۰۲۴ را پیش‌بینی کرده‌اند که در مقایسه با پیش‌بینی ۱۸درصدی برای سال ۲۰۲۳ افزایش قابل توجهی است. در مورد فضای ایران، طبق تحلیل ایلیا، پیش‌بینی رونق اقتصادی برای سال ۱۴۰۳، ۱۲ درصد و برای سال ۱۴۰۲، پنج درصد بوده است که نشان‌دهنده روند مشابهی به نسبت جهان است.

امیدوارترها

نکته جالب در گزارش ایلیا این است که مدیران عامل شرکت‌های حوزه حمل‌ونقل بیشترین امیدواری را به رونق اقتصادی در سال ۱۴۰۳ دارند. بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد پس از مدیران عامل شرکت‌های حمل‌ونقل، شرکت‌های فعال در صنایع خرده‌فروشی و تندگردش و برق و مخابرات، در جایگاه دوم و سوم امیدوارترین صنایع به رشد اقتصادی ایران در سال ۱۴۰۳ هستند. جالب توجه است که هیچ‌یک از مدیران عامل شرکت‌های حوزه سفر و گردشگری، اعتقادی به رونق اقتصادی در سال پیش‌رو ندارند. در حالی که میانگین امیدواری به رونق اقتصادی در کل نمونه ۱۲ درصد است، تقریباً ۴۵ درصد صنایع از این میانگین عبور کرده‌اند.