متاسفانه شرایط حاکم بر بازار محصولات پلیمری که در هفته‌های اخیر بارها از طرف «دنیای‌اقتصاد» مورد واکاوی قرار گرفته به شرایط بد صنایع مصرفی دامن زده است. در حال حاضر دولت با دستورالعمل‌های بعضا متناقض شرایطی را ایجاد کرده که می‌تواند صنایع مختلف از جمله صنایع متکی به مواد پلیمری بالاخص صنایع پزشکی را مختل کند. دولت واردات در این گروه کالایی را با ارز ۴۲۰۰ تومانی در اولویت اول قرار داده و در عوض تولید داخلی بدون هیچ‌گونه سپر دفاعی حتی قادر به تامین مواد اولیه مورد نیاز خود نیست به عبارتی در شرایط کنونی واردات این دسته از محصولات به‌صرفه‌تر از تولید آن است. از طرفی دولت شرایطی را ایجاد کرده که تولیدکننده در مصاف با واسطه‌ها در بورس کالا مغلوب شده و مجبور به تامین مواد اولیه با قیمت‌های نجومی از بازار آزاد است. این مصاف نابرابر اشک تولیدکنندگان این حوزه را درآورده که در این گزارش در نشستی با برخی چهره‌های اصلی این حوزه به بررسی دقیق‌تر رخدادهای حاکم بر این بازار پرداخته‌ایم. از نظر اقتصادی بازار محصولات پزشکی در کشورمان رقمی بین ۵/ ۱ تا ۲ میلیارد دلار است که در سال‌های گذشته متغیر بوده و برآورد می‌شود برای سال جاری نیز بیش از ۲ میلیارد دلارارزش بازار این محصولات باشد. در جهان نزدیک به ۵۵۰ هزار قلم کالا در صنایع پزشکی وجود دارد که از این تعداد بیش از ۲۷۰ هزار قلم آن از تولیدات داخلی و واردات به ثبت رسیده است و هر روز بر حجم تولید در صنایع پزشکی مخصوصا با محوریت شرکت‌های دانش‌بنیان افزوده می‌َشود. فراز و فرود تامین مواد اولیه داخلی و وارداتی و کیفیت آنها، کم‌توجهی به صنعت داخلی تولید محصولات پزشکی در التهاب بازارهای مختلف، افزایش هزینه تولید در این صنعت و نیاز به تغذیه آنها از منابع مالی و حمایت واقعی از تولید و صادرات، توجه استانداردهای مورد نیاز و شرایط خاص تولید در کنار بازارهای منطقه‌ای جذاب و بعضا بکر مواردی است که در این نشست مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در این نشست میزبان آرین قصری، بابک همایون فال و سید محمود مفیدی؛ ۳ تن از کارشناسان حوزه محصولات پلیمری پزشکی بودیم که درخصوص واقعیت‌های این بازار؛ فروش داخلی و صادراتی، شرایط کلی تولید و حتی مبحث سرمایه‌گذاری‌ها و ماشین‌آلات به گفت‌وگو پرداختند.

مسابقه برای توسعه صنعت لوازم پزشکی
در ابتدای این نشست دکتر آرین قصری تجهیزات پزشکی را کالای اساسی تضمین‌کننده سلامت هر کشوری دانست و از پیشرفت کشور در حوزه ساخت تجهیزات این صنعت و همچنین در حوزه کالاهای مصرفی سخن گفت و عنوان کرد: شاهد افزایش سطح کیفی جراحی و درمان در جهان هستیم که در این بین نقش تجهیزات پلیمری پزشکی برجسته ارزیابی می‌شود که در دو حوزه تجهیزات عمومی و تخصصی قابل رهگیری است. کشور ما نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست و می‌توان گفت که کشوری پرمصرف هستیم که همین نکته به معنی تولید گسترده و شرکت‌های متنوع تولیدکننده است. این در حالی است که با انتظار برای افزایش مصرف لوازم پزشکی در حوزه‌های بهداشت و درمان؛ شاهد افزایش توانمندی‌های داخلی، بومی‌سازی بسیاری از تولیدات و واردات قطعات و مونتاژ بسیاری از کالاها هستیم. این بدان معنی است که نقش پلیمرها در این صنعت پررنگ‌تر شده؛ اگرچه در شرایط روز جهانی، دنیا به سمت استفاده بیشتر از تجهیزات یک‌بار مصرف مخصوصا در حوزه پزشکی حرکت کرده است. به گفته وی، گریدهای پلیمری پزشکی در جهان رونق بسیاری دارد ولی در داخل کشور بعضا شاهد مشکلاتی در تولید این گروه‌های کالایی هستیم اگرچه برخی از تولیدکنندگان برجسته بالادستی در حال تولید این مواد اولیه هستند ولی با توجه به پیشرفت تجهیزات پزشکی بعضا نیاز به تولید بیشتر و دقیق‌تر تولید گریدها با کیفیت و کمیت بالاتر حس می‌شود. حال در شرایطی که پتروشیمی‌های بزرگی در ایران فعال هستند، بازار است که گریدهای مورد نیاز را تعیین می‌کند و گریدهایی که مصرف بسیار بالاتری از انواع پزشکی دارد ناخودآگاه با جذابیت تولید بیشتری همراه خواهد شد. این مطلب به معنی آن است که به واحدهای تولیدی کوچک‌تر (در مقایسه با پتروشیمی‌های بزرگ) و تخصصی که البته در مقایسه ظرفیت کمتری خواهند داشت نیاز داشته و داریم.

بسیاری از مدیران برخی واحدهای پتروشیمی را تولیدکننده گریدهای پزشکی به شمار می‌آورند ولی ویژگی‌های فنی مهمی همچون شفافیت تولید در پاره‌ای از اوقات کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. سید‌محمود مفیدی نیز در ادامه این صحبت‌ها عنوان کرد: بعضا شاهد هستیم که برخی مواد اولیه  یکنواختی مورد نیاز در تولید کالاهای تخصصی پزشکی را ندارند که در فرآیند تولید مشکل آفرین خواهند شد.

در کنار این دشواری‌ها و معضلات تامین ماده اولیه با کیفیت بالا، مطالبات از سیستم‌های درمانی همچون بیمارستان‌ها نیز به مشکلات این حوزه می‌افزاید و بسیاری از مطالبات در زمانی بیش از یک سال و حتی دو سال تسویه می‌شوند. از سوی دیگر چندین سال است که قیمت بسیاری از محصولات تولیدی تغییر نکرده است. این موارد در نهایت به افزایش هزینه تولید نهایی منتهی خواهند شد؛ آن هم در شرایطی که به ثبات تولید نیاز جدی وجود دارد. مثلا سرنگ کالایی استراتژیک است و کم‌توجهی به آن می‌تواند عواقب خطرناک و بزرگ‌تری را به همراه داشته باشد.

بازار ۲ میلیارد دلاری تجهیزات پزشکی
آرین قصری در ادامه گفت: در شرایطی که توقف و محدود شدن رشد قیمت‌ها توجیه چندانی برای این صنعت باقی نگذاشته است شاهد هستیم که برخی مواد اولیه و ملزومات تولید و ماشین‌آلات در گروه کالایی یک (دریافت‌کننده ارز رسمی ۴۲۰۰ تومانی) و برخی دیگر در گروه کالایی ۲ قرار گرفته که همین نکته باز هم به افزایش قیمت تمام شده کالاها منجر خواهد شد. ارزش بازار محصولات پزشکی در کشور رقمی نزدیک به ۲/ ۱میلیارد دلار در سال‌های گذشته بوده که این عدد هم‌اکنون به ۵/ ۱میلیارد دلار رسیده است. هم‌اکنون به‌صورت کلی بین ۲۰ تا ۲۵ درصد از تولید کالاهای مصرفی در داخل انجام می‌شود که در برخی آمارها این رقم تا یک سوم ارزش بازار نیز تخمین زده شده است. این وضعیت به معنی اهمیت محسوس واردات مواد اولیه و ماشین آلات است. به‌عنوان یک نمونه مشخص کشوری همچون ترکیه با ۸۱ میلیون نفر جمعیت ۵/ ۱ برابر ایران کالاهای پزشکی مصرف می‌کند که آن‌هم به دلیل بالاتر بودن سطح سلامت در این کشور است آن‌هم در وضعیتی که توریسم سلامت ترکیه اهمیت و ارزآوری بالایی برای این کشور داشته و شاهد راه‌اندازی و گسترش بیمارستان‌های زنجیره‌ای برای توسعه توریسم سلامت در این کشور هستیم. بابک همایون‌فال در پاسخ به پرسش «دنیای‌اقتصاد» درخصوص ارزش بازار محصولات پزشکی عنوان کرد: برآوردها از افزایش ارزش این بازار به میزان ۵/ ۱ تا ۲ میلیارد دلار (مخصوصا برای سال آینده) حکایت دارد و با فرض این حجم بازار باید پرسید که چرا نمی‌توانیم با بسیاری از کشورها یا با کالاهای وارداتی رقابت کنیم.

شرایط سخت تولید در داخل موجب شده تا از تولیدکنندگان داخلی انتظار چندانی برای ورود به بازارهای صادراتی نداشته باشیم که نکته مهم و شاید دردناکی است. در کنار واقعیتی به نام تامین منابع مالی و نرخ بهره به تشکل‌ها و شرکت‌های هلدینگ بیشتر و گسترده‌تری نیاز داریم اگرچه کارآیی سیستم‌های موجود را نمی‌توان چندان برجسته عنوان کرد (حداقل در این صنعت) و سیستم اقتصادی کشور اجازه پولدارشدن به تولیدکننده را نمی‌دهد.

وی افزود: به‌عنوان یک مهندس فعال در حوزه ماشین‌آلات باید بگویم در ماشین‌آلات از تکنولوژی روز دنیا چیزی کم نداریم اما الفبای اقتصادی ما با الفبای سایر کشور‌ها (در این حوزه) همخوانی ندارد. در دنیا واحدهای تولیدی و تجاری مخصوصا در حوزه پزشکی چابک هستند.

همایون‌فال در پاسخ به پرسش «دنیای‌اقتصاد» در مورد رویکردهای موجود در تقویت حجم تولید همچون ادغام عمودی (سرمایه‌گذاری واحدهای بزرگ بالادستی در زنجیره تولید و بعضا خرید سهام یا سرمایه‌گذاری در شرکت‌های پایین‌دستی) عنوان کرد: علاقه شرکت‌های بزرگ مثلا پتروشیمی‌ها به ادغام وجود دارد، ولی چیزی که در نهایت حاصل شده یا خواهد شد؛ کاهش آرام راندمان تولید است، زیرا با توجه به مباحث مالیاتی و معافیت‌ها خود شرکت‌ها نیز به افزایش سودآوری نیاز داشته که این رویکرد را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است؛ اگرچه هنوز هم می‌توان به این رویکرد کلی توجه کرد. به‌عنوان یک نمونه مشخص در حوزه تجهیزات و مشکلات آنها شاهد هستیم که فرآیند نصب ماشین آلات و اعتبارسنجی محصولات طولانی و دشوار است یعنی بسته به نوع و ابعاد کار مشکلات جدیدی ایجاد خواهد شد. در این حوزه یک متولی مشخص وجود ندارد و وزارت بهداشت، وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی و وزارت صمت و بسیاری دیگر از واحدهای زیرمجموعه آنها یا سایر ارگان‌های دولتی همگی متولیان این صنعت محسوب شده که بعضا از اشراف کامل به سیستم‌ها و شرایط تولید برخوردار نیستند.

تولید در مقیاس هزینه‌های بالا
آرین قصری درخصوص واقعیت‌های تولید در این حوزه عنوان کرد: تفاوت تولید در حوزه محصولات پزشکی در الزامات و دشواری‌های تولید است که ناخودآگاه هزینه تولید و حتی هزینه دانش فنی را افزایش داده و به کندشدن سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه مهم منجر شده است. به‌عنوان مثال قیمت‌گذاری دستوری محصول در کنار افزایش هزینه‌ تولید گام به گام و تاخیر در پرداخت مطالبات شرایط دشواری را ایجاد کرده است. اگر در حوزه‌ای همچون خودرو پرداخت مطالبات زمانی نزدیک به ۶ماه را می‌طلبد، این روند در حوزه محصولات پزشکی مختلف بین ۹ تا ۱۰ ماه و بعضا به فراخور محصول بیشتر هم بوده است. سید‌محمود مفیدی درخصوص وضعیت تولید به منظور صادرات محصولات عنوان کرد: این وضعیت تولید امکان رقابت را برای صادرات محصولات ایجاد نمی‌کند، اگرچه در گذشته تجربیات خوبی در حوزه صادرات به کشورهای مختلفی داشته‌ایم. در برخی واحدها دستگاه‌ها عمر مفید خود را سپری‌ کرده‌اند و جایگزین نشده که در نهایت راندمان تولید را پایین آورده است. البته شرکت‌های پیشرو و موفقی نیز در این حوزه وجود دارند که نزدیک به ۵۰ درصد از تولیدات خود را صادر می‌کنند، اما شرایط واقعی اجازه رقابت چندانی را نمی‌دهد.

چشم‌انداز صنعت در گرو هزینه‌های سرمایه‌گذاری
آرین قصری درخصوص آینده صنعت و دورنمای آن گفت: با توجه به حجم بازار جذاب تنها نمی‌توان برای این صنعت نسخه پیچید. توجیه اقتصادی سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذار، ضریب بازگشت سرمایه و استهلاک سرمایه و ماشین آلات و ابزارها و زیر و بم ویژگی‌های فنی تولید در این حوزه پیچیده مواردی است که برای این بازار و صنعت تعیین تکلیف می‌کند. از طرف دیگر فرآیندهای تولید متنوعی وجود دارد که در هر صنعتی این پیچیدگی دیده نمی‌شود. فرآیندهای تولید و شرایط ماده اولیه مثل عرضه‌های معمول در صنعت پلیمر نیست. با توجه به شرایط بازار، میزان مصرف داخلی، سرمایه‌گذاری اولیه و مواردی از این قبیل می‌توان تصمیم‌ گرفت که آیا باید به سمت این صنعت حرکت و سرمایه‌گذاری کرد یا خیر؛ آن هم با فرض هزینه‌های بالای سرمایه‌گذاری و تغییر در هزینه‌های تولید. به‌عنوان یک نمونه مشخص؛ تولید در شرایط ضدعفونی کامل خود به دنیایی از پیچیدگی‌های فنی و اجرایی نیاز دارد.

سید محمود مفیدی در مورد وضعیت تولیدات پزشکی کشورمان در منطقه عنوان کرد: در کشوری همچون عراق کالای پزشکی ایرانی به ندرت یافت می‌‌شود. در کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز محدود است. باید بپذیریم که بازار محصولات پزشکی یک بازار انحصاری است یعنی برای ورود به بازارهای منطقه هم به هلدینگ‌های تولیدی و تجاری نیاز داریم و هم به تقویت توان تولید و افزایش کیفیت محصول که در نهایت توان صادراتی کشور را افزایش می‌دهد. حتی برای سرمایه‌گذاری در کشورهای منطقه برای حضور در آن بازارها نیز نمی‌توان چندان خوش بین بود، زیرا زیرساخت‌های مورد نیاز برای تولید در کشورهایی همچون عراق وافغانستان با بازارهای بکر تقریبا وجود نداشته و در نهایت توجیه‌پذیر نیست. آرین قصری در همین خصوص گفت: در بازارهای جهانی استاندارد تولیدات و تضمین کیفیت آنها بسیار مهم است و البته شرکت‌های بسیار قدرتمندی در جهان نبض بازار بسیاری از محصولات را در اختیار دارند. به‌عنوان نمونه استانداردهای CE (اتحادیه اروپا) و FDA (استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا) از آن جمله است که یکی از سرعت‌گیرهای حضور کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی است؛ اگرچه بسیاری از شرکت‌ها برخی استانداردها را کسب کرده‌اند. همین شرایط موجب شده تا به سادگی نتوانیم وارد بازارهای جهانی و اروپایی شویم و تنها حوزه فعالیت خود را بر بازارهای منطقه‌ای محدود کرده‌ایم.

علاقه مسوولان به واردات کالای پزشکی
به گفته وی هم‌اکنون در حوزه کالاهای مصرفی پزشکی چین و هند نبض بسیاری از بازارهای منطقه‌ای را در اختیار دارند. حضور محصولات ایرانی در کشورهای منطقه نیز به پیش‌نیازهایی احتیاج دارد که از آن جمله برندسازی و کسب استانداردها و مجوزهاست آن هم در وضعیتی که نقشه راه مشخص و روش و برنامه‌ریزی دقیقی برای توسعه صادرات محصولات پزشکی وجود ندارد. مسوولان وزارت بهداشت هم به واردات تمایل و توجه بیشتری دارند، زیرا جایگاه‌ واردات برجسته‌تر، دقیق‌تر و استراتژیک‌تر است. فضای باز سیاسی - اقتصادی، فاینانس و تامین مالی، خوشه‌های تولید و صادرات و همکاری‌های بیشتر درونی، اصلاح ساختار بودجه‌ای نظام سلامت و ضعف چرخش نقدینگی در این صنعت از دیگر مشکلات این صنعت برای تقویت جایگاه موجود و گذار به سمت صادرات ‌محور شدن است. اتفاقات بسیاری در این حوزه تفکرات توسعه‌محور را خدشه‌دار کرده است؛ به‌عنوان نمونه اغلب ملزومات تولید در این صنعت گران‌تر شده یعنی قیمت تمام شده تولید افزایش یافته ولی قیمت محصول چارچوب‌ها و محدودیت‌های پیشین را تجربه می‌کند. همایون‌فال درخصوص مزیت‌های بالقوه ولی مغفول موجود در صادرات به کشورهای منطقه گفت: سازمان‌هایی همچون بهداشت جهانی حاضر است برای واکسیناسیون یا توسعه سلامت در کشورهایی همچون عراق و افغانستان هزینه کند که تا حدودی انجام می‌پذیرد، بنابراین در صورت رایزنی‌های رسمی می‌توان به جذب منابع مالی بین‌المللی برای فروش محصول یا حتی تولید در کشور هدف امیدوار بود؛ آن هم در شرایطی که دارو و تجهیزات پزشکی بیشترین پتانسیل جذب منابع بین‌المللی را دارد. به گفته وی اگر فاز اول شناسایی این فرصت‌ها باشد فاز دوم نیاز به شرکت‌های مدیریت خدمات صادرات حس شده که تضمین کیفیت و تسویه وجوه را به عهده بگیرند. باید به جای ذهنیت خرید سوپرمارکتی دارو و تجهیزات در نهادهای تصمیم‌ساز یا حوزه‌های صادراتی به سمت برنامه ریزی تولید و عرضه مستمر حرکت کنیم. اگر تقاضا جذب شود تولید هم وجود خواهد داشت که نیاز به تجمیع اطلاعات و دسته‌بندی تولیدکنندگان دارد.

مزیت‌های صادراتی در حوزه تجهیزات پزشکی
آرین قصری درخصوص مزیت‌های صادراتی عنوان کرد: می‌توان مزیت‌های عمومی را در وهله اول فرض کرد، ولی در فاز دوم برای صادرات کالایی پیچیده همچون تجهیزات پزشکی  باید به برند اختصاصی (و خوش‌نام)، بازاریابی حرفه‌ای، کیفیت و استانداردها نیز توجه داشت و در فاز سوم قیمت‌های رقابتی در عرصه بین‌المللی ارائه کرد، ولی در کنار این موارد هنوز اما و اگرهای نرخ ارز و چند‌نرخی بودن آن کاملا مرتفع نشده است.