بررسی آمار تجارت خارجی کشور و چشم‌انداز آن نشان می‌دهد؛ اگرچه ایران در گشودن بازارهای جدید به روی خود می‌تواند موفق باشد اما از امواج تغییرات جدید جهانی در حوزه‌های سیاسی و اقتصاد مصون نخواهد بود. به احتمال بالا سیاست‌های دولت جدید آمریکا برای محدود‌کردن تجارت‌جهانی و فشار بر چین می‌تواند صادرات نفتی و غیرنفتی ایران را به چین با چالش مواجه کند، از طرفی پیوستن عراق به سازمان تجارت‌جهانی نیز ممکن است بر سر تجارت غیررسمی ایران با عراق به‌عنوان دومین شریک تجاری در هفت ماهه گذشته محدودیت ایجاد کند. در چنین شرایطی حرکت کشور به سمت شناخت و توسعه بازارهای جدید و عمق بخشی به بازار داخلی از طریق سیاست‌های فقرزدایانه لازم است. یکی دیگر از ملزومات افزایش تاب‌آوری کشور، توسعه صنعتی، افزایش ارزش‌افزوده و بالا رفتن از نردبان پیچیدگی کالاها است.

 صادرات ایران در 7 ماهه ابتدایی سال‌1403، به حدود 32‌میلیارد دلار رسید. در این مدت‌ قریب به 28‌میلیون‌تن کالا به ارزش تقریبی 8.6‌میلیارد دلار به چین صادر شد. صادرات ماهانه ایران به چین در حدود یک‌میلیارد دلار بوده و سرانه صادرات در این مدت از 299 تا 308 دلار در هر‌تن نوسان داشته‌است. متوسط قیمت صادرات به چین با فراز و نشیب‌‌‌‌‌های زیادی همراه بوده است، این متغیر در سال‌۱۴۰۰ به رقم ۵۰۲دلار به ازای هر‌تن رسیده که بیشترین رقم طی سال‌های ۱۳۹۹ تا 1403 است. در سال‌۱۴۰۱ متوسط قیمت صادرات به این کشور با کاهش ۳۶ دلار به ازای هر‌تن به ۴۶۵دلار به ازای هر‌تن رسیده‌است؛ در واقع صادرات به چین در سال‌۱۴۰۱ با قیمت پایین‌تری نسبت به سال‌۱۴۰۰ انجام شده‌است. متوسط قیمت صادرات غیرنفتی ایران به چین در سال‌۱۴۰۲ هم حدود ۲۹۸ دلار به ازای هر‌تن بوده‌‌ که نسبت به سال‌قبل ۳۹‌درصد کاهش ‌یافته‌است؛ در واقع این‌گونه می‌توان نتیجه گرفت که با ادامه روند فعلی در سال‌آینده نیز این شاخص با کاهش بیشتری همراه خواهد بود. با روی کار آمدن دولت جدید آمریکا و افزایش فشار بر تجارت بین این کشور و چین، رکود بیشتری بر بازارهای جهانی حاکم خواهدشد و تقاضای مواد اولیه صنعتی چین به‌شدت کاهش می‌یابد، در نتیجه صادرات ایران به این کشور با حجم و قیمت پایین‌تری انجام خواهدشد که این امر باعث کسری بالاتر تراز تجاری ایران می‌شود. کاهش ارزش صادرات ایران به چین به ازای هر تن، از 502 دلار در سال‌1400 تا 300دلار در سال‌1403‌‌‌‌‌، از جنبه دیگری هم باعث نگرانی است و آن این است که، این کشور در 7 ماهه ابتدایی سال‌جاری، شریک اول تجاری ایران در صادرات غیرنفتی بوده‌است و 8.6‌میلیارد دلار از 32‌میلیارد دلار صادرات ایران به مقصد این کشور انجام شده‌است که این مطلب نشان از تنوع بسیار پایین در سبد صادراتی ایران دارد.

عراق؛ بازار آینده منطقه

عراق، شریک دوم تجاری ایران در این مدت بود. در مهر ماه شاهد رشد صادرات به این کشور بودیم و درحالی‌که واردات عراق از ایران تا انتهای شهریور، حدود یک‌میلیارد دلار در ماه بود؛ طی مهر ماه، ‌‌‌‌‌ صادرات ایران به همسایه غربی با رشد صد‌درصدی به بیش از 2‌میلیارد دلار بالغ شد. در هفت ماهه ابتدایی سال‌1403، نزدیک به 20‌میلیون‌تن کالا به ارزش تقریبی 7‌میلیارد دلار به عراق صادر شده‌‌ که متوسط ارزش هر‌تن کالای صادراتی غیرنفتی ایران به این کشور تقریبا 350 دلار بوده‌است. مجموع کالای غیرنفتی ارسال شده به چین و عراق، تقریبا نیمی از صادرات ایران را تشکیل می‌دهند. طبق آمار ماهانه صادرات و واردات منتشرشده توسط گمرک کشور‌ تا پایان شهریور ماه، ارزش هر‌تن کالای صادراتی ایران، 366 دلار بوده که این عدد به ارزش واحد تجارت ایران با عراق و چین نزدیک است. در مقابل، ارزش واحد هر‌تن کالای وارداتی کشور طی این مدت، 1783 دلار بوده  است که با پیوستن عراق به سازمان تجارت‌جهانی، تجارت بخش غیر‌رسمی این کشور کاهش پیدا خواهد کرد و فشار بیشتری بر صادرات ایران به عراق وارد می‌شود.

امارات؛ شریک‌سوم

امارات‌متحده‌عربی به‌عنوان سومین شریک صادراتی ایران شناخته می‌شود. این کشور یک هاب تجاری در منطقه غرب آسیا است و بیشتر در زمینه صادرات و واردات مجدد فعالیت می‌کند. از ابتدای سال‌1403، حدود 8‌میلیون‌تن کالا به ارزش تقریبی 4‌میلیارد دلار به این کشور حاشیه جنوبی خلیج‌فارس صادر‌شده و نکته این است که، ارزش واحد هر‌تن کالای صادراتی ایران به امارات به‌طور متوسط 491 دلار است. سه کشور چین، عراق و امارات، مقصد حدود 20‌میلیارد دلار کالای ایرانی هستند. ١٠ قلم عمده کالاهای صادراتی ایران به امارات شامل: سایر گازهای نفتی، مواد آروماتیک، سایر روغن‌های نفتی، قیر، محصولات شیمیایی آلی، سایر پتروشیمی، سایر پایه نفتی، صنایع فلزی، گوجه‌فرنگی و کاتد مس می‌شود.

بکر و فراموش‌شده

در مقابل تجارت با ارزش‌افزوده پایین با سه کشور فوق‌الذکر، ‌‌‌‌‌ صادرات به افغانستان عایدی بیشتری برای کشور داشته‌است. در هفت ماه اول سال‌1403، متوسط ارزش هر‌تن کالای صادراتی به همسایه شرقی 428 دلار بوده‌است. هرچند این رقم امید به تجارت کشور را افزایش می‌دهد، اما باید توجه کرد متوسط ارزش کالای ارسال شده به افغانستان در ماه کمتر از 200‌میلیون دلار است. در این مدت، عمده کالای صادرشده از ایران به افغانستان روغن‌های سبک و فرآورده‌های نفتی، گازهای نفتی، شمش از آهن و فولاد، کامپاند پلی‌‌‌‌‌اتیلن، تخم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مرغ و تخم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوراکی ماکیان، کف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پوش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های غیرمخملی باف، اوره، هیدروکربورهای سبک و سنگین، سیمان، قوطی آلومینیومی، سیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زمینی، کفش، پریفرم، گوجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فرنگی، انواع کاشی و سرامیک، رب‌‌‌‌‌گوجه‌‌‌‌‌فرنگی، سیب‌‌‌‌‌درختی، انواع پلی‌‌‌‌‌اتیلن، شیرخشک، قیر نفت و تراکتورهای کشاورزی بوده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌است.

بازاری وسیع برای رقبا

هند سریع‌ترین رشد اقتصادی در چند سال‌اخیر را داشته‌است.این کشور با توجه به جمعیت زیاد و تنوع قومی و اقلیمی می‌تواند شریک تجاری خوبی برای ایران باشد ولی با توجه به محدودیت‌های بانکی جهت نقل و انتقال پول بین دو کشور، رقبای فرامنطقه‌ای، ‌‌‌‌‌ بازار هند را مال خود کرده‌اند و ایران در 7 ماه ابتدایی سال‌1403، تنها یک‌میلیارد دلار کالای غیرنفتی به هند صادر کرده‌است. جالب‌توجه اینکه، ارزش هر‌ تن کالای صادراتی ایران به هند در این مدت، 228 دلار بوده و عملا ارزش‌‌‌‌‌افزوده زیادی از این تجارت نصیب کشورمان نشده‌است. فرآورده‌های نفتی و مواد خام تولید رنگ، عمده واردات هند از ایران بوده‌است که این موارد ارزش‌افزوده زیادی ندارند و بیشتر در جمع کالاهای خام دسته‌بندی می‌شوند.

تجارت با  ترکیه

ترکیه و جمهوری‌آذربایجان، بر سر راه تجاری و دروازه انرژی اروپا هستند. مجموع صادرات ایران به ترکیه و  جمهوری‌آذربایجان در 7 ماهه ابتدایی 1403، به ترتیب حدود 3‌میلیارد و 400‌میلیون دلار بوده‌است. با توجه به موقعیت این دو کشور در منطقه غرب آسیا و مناقشات سیاسی موجود بین کشورهای درگیر در این حوزه از جهان، ‌‌‌‌‌ به‌نظر می‌رسد هرچه تجارت و شراکت ایران با این دو کشور بیشتر باشد، قدرت چانه‌‌‌‌‌زنی ایران در مراودات بین‌المللی بیشتر خواهدشد. نکته اینکه، متوسط ارزش هر واحد کالای صادراتی ایران به ترکیه و جمهوری‌آذربایجان به ترتیب، 551 و 758 دلار در هر‌تن بوده‌است. با افزایش تجارت بین طرفین، ‌‌‌‌‌ هم سبد صادراتی کشور متنوع‌‌‌‌‌تر می‌شود و هم ارزش افزوه بیشتری نسبت به تجارت با چین و عراق به‌دست می‌آید.

همسایه شرقی

پاکستان کشوری است با اقلیم و حاکمیت مرکزی خاص؛ این کشور از اقتصاد دولتی و فساد زیاد رنج می‌برد و به‌شدت به کالای ساخته‌شده نهایی برای مصرف داخلی نیاز دارد. ایران می‌تواند از بازار بزرگ مصرفی پاکستان برای صادرات کالای نهایی خود استفاده کند و با توجه به نزدیکی مناطق کمتر توسعه‌یافته جنوب کشور، در جهت بهبود شرایط این مناطق، از این فرصت بهره ببرد. متوسط ارزش هر واحد کالای صادراتی به پاکستان در 7 ماهه ابتدایی سال‌1403، 503 دلار به ازای هر‌تن بوده‌است. با دقت به آمار ارائه‌شده در این گزارش، علت کسری تراز تجاری کشور، پایین‌بودن ارزش‌افزوده کالای صادراتی کشور است که این مطلب در متوسط ارزش هر واحد کالای صادراتی کشور منعکس‌شده‌است، ‌‌‌‌‌ ارزش هر‌تن کالای وارداتی

 1783 دلار در هر‌تن  و ارزش کالای صادراتی 366دلار در هر‌تن است. اگر حجم تجارت کشور با همسایه‌هایی مثل ترکیه، جمهوری‌آذربایجان، افغانستان و پاکستان بیشتر می‌شد، کسری تراز تجاری کشور کاهش پیدا می‌کرد. هرچه کسری تراز تجاری بیشتر شود، تقاضای ارز در کشور بالاتر می‌رود و قیمت دلار افزایش پیدا می‌کند، در نتیجه به‌نظر می‌رسد سیاستگذاران تجاری بهتر است در شرکای تجاری کشور بازنگری داشته باشند.