فناوری‌‌‌های نوین و نوظهور و توسعه روزافزون آنها در کنار رسوخ فناوری در فعالیت‌‌‌های صنعتی، موجب شکل‌‌‌گیری فضای رقابتی در عرصه تولید و تجارت جهانی شده است. از این‌رو، کشورهای در حال توسعه برای گسترش بازارها و کشورهای توسعه‌یافته به‌منظور حفظ بازارهای داخلی و بین‌‌‌الملی، به انجام تغییرات بنیادین و توسعه صنعتی مبتنی بر تحولات فناورانه مبادرت می‌‌‌ورزند.

سهم پایین ایران از توسعه فناوری صنعتی، دلایل متعددی دارد؛ اما یکی از بزرگ‌ترین دلایل، سهم کمتر از یک‌درصدی ایران از هزینه‌‌‌های تحقیق و توسعه در زمینه تولید ناخالص داخلی، برخلاف کشورهای توسعه‌یافته‌‌‌ای همچون ژاپن، آمریکا، آلمان و چین با سهم ۲ تا ۵درصدی است. از این‌رو شایسته است ایران به سوی نوسازی و بازسازی صنایع در راستای استفاده بهینه از پتانسیل‌‌‌های موجود در کنار دیگر راهکارها حرکت کند.

وضعیت صنعت و صادرات ایران

ایران در شاخص شدت صنعتی شدن رتبه 35 و در شاخص سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و بالا از ارزش‌افزوده کل صنعت، رتبه 24 را به دست آورده که امتیازی بالاتر از متوسط جهانی است؛ اما امتیاز شاخص سهم ارزش‌افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی، حدود یک‌سوم میانگین جهانی است که این امر حاکی از جایگاه پایین بخش صنعت در اقتصاد ایران است.

رتبه 112 ایران در شاخص سهم صادرات صنعتی از کل صادرات صنعتی حاکی از توان رقابتی پایین تولیدات صنعتی کشور در مقابل محصولات مشابه خارجی است که این موضوع به‌خوبی در شاخص کیفیت صادرات صنعتی با رتبه 92 نمایان است. با وجود بالاتر بودن امتیاز شاخص سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و بالا از کل ارزش‌افزوده صنعتی ایران با رتبه 24 از متوسط جهانی، محصولات با فناوری متوسط و بالا سهم چندانی از سبد صادراتی کشور ندارند. همچنین سهم حدود 66درصدی صادرات صنایع منبع‌محور از صادرات صنعتی در مقابل سهم کمتر از یک‌درصدی صنایع با فناوری بالا و سهم حدود 26درصدی صنایع با فناوری متوسط نیز برای کشوری که به دنبال رشد اقتصادی بوده، آمار مطلوبی نیست. جالب اینکه سهم غالب صادرات صنایع منبع‌محور از کل صادرات کشور با عدد 30‌درصد در مقابل سهم حدود صفر درصدی صنایع با فناوری بالاست.

میزان توجه ایران به تحقیق و توسعه

در فاصله سال‌های 2010 تا 2018، شاخص‌‌‌‌‌‌های سهم ارزش‌افزوده صنعتی از GDP و سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و بالا از کل ارزش‌افزوده صنعتی، گویای گرایش تولید صنعتی کشور به سمت تولید محصولات با فناوری پایین است. این در حالی است که سهم صنایع با فناوری متوسط و بالا از صادرات کشور افزایش یافته است. یکی از عواملی که به توسعه پایین‌‌‌تر صنایع با فناوری بالا در مقایسه با صنایع منبع‌محور در کشور منجر شده، سهم کمتر از یک‌درصدی هزینه‌‌‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی است. این درحالی است که در عمده کشورهای توسعه‌یافته نظیر چین، ژاپن، آمریکا و آلمان، سهم هزینه‌‌‌های تحقیق و توسعه از GDP در بازه 2 تا 5درصدی است. براساس جدول‌های منتشرشده، رژیم اشغالگر قدس با 8/ 16میلیارد دلار و سهم 9/ 4درصدی، کره‌جنوبی با 100میلیارد و سهم 6/ 4درصدی، تایوان با 9/ 42میلیارد دلار و سهم 5/ 3درصدی، سوئد با 7/ 17میلیارد و سهم 4/ 3درصدی، ژاپن با 172میلیارد و سهم 2/ 3درصدی، آلمان با 9/ 131میلیارد دلار و سهم 2/ 3درصدی، اتریش با 9/ 13میلیارد دلار و سهم 2/ 3درصدی، ایالات‌متحده آمریکا با 612میلیارد دلار و سهم 1/ 3درصدی، بلژیک با 16میلیارد دلار و سهم 9/ 2درصدی و چین با 7/ 214میلیارد دلار و سهم 2/ 2درصدی، بیشترین نسبت مخارج تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند. این وضعیت در حالی رخ داده است که در برنامه‌‌‌های پنج‌‌‌ساله سوم، چهارم و پنجم توسعه کشور برای سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی، هدف‌گذاری 3درصدی شده بود و این هدف در برنامه ششم توسعه، به 4‌درصد افزایش یافت؛ اما به لحاظ عملکردی مقدار این شاخص در سال‌های 1397، 1398 و 1399 به ترتیب برابر با 65/ 0، 58/ 0 و 43/ 0 بود که نتیجه این امر در جایگاه هفتادوچهارم ایران در شاخص سهم ارزش‌افزوده صنعتی در GDP و پایین بودن توان رقابتی محصولات صنعتی (رتبه 112 در شاخص سهم صادرات صنعتی از کل صادرات کشور)، به‌خوبی نمایان است.

چه باید کرد؟

در همین زمینه، موسسه مطالعات و پژوهش‌‌‌های بازرگانی در گزارش خود تاکید کرده است که ایران باید برای بهبود این وضعیت، رو به نوسازی و بازسازی صنایع در راستای استفاده بهینه از پتانسیل‌‌‌های موجود و جبران کاهش سرمایه‌گذاری‌‌‌ها طی سال‌های اخیر با توجه به هزینه‌بر بودن سرمایه‌گذاری‌‌‌های ایجادی و نسبت یک‌سوم هزینه‌‌‌ نوسازی و بازسازی به سرمایه‌گذاری ایجادی، ایجاد حمایت‌‌‌ها و مشوق‌‌‌های موردنیاز به‌منظور رسوخ فناوری‌‌‌های سطح چهارم در بخش صنعت، برنامه‌ریزی در جهت توسعه صنایع مبتنی بر دیجیتال با توجه به روند فزاینده توسعه اقتصاد دیجیتال در جهان و افزایش سهم آن از تولید ناخالص داخلی در کشورهای توسعه‌یافته و ایجاد ‌سازوکارهای موردنیاز در جهت توسعه صنایع با فناوری متوسط و بالا از چند طریق رو بیاورد.

در زمینه ایجاد‌ سازوکارهای موردنیاز به‌منظور توسعه صنایع با فناوری متوسط و بالا، ایران باید با ایجاد الزامات و منوط کردن اعطای جواز تاسیس و پروانه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای به استفاده از فناوری‌‌‌های روز به‌ویژه در صنایع برخوردار از بازار اشباع، اعطای مشوق‌‌‌های مالی و تجاری به واحدهای صنعتی پیشرو در به‌کارگیری از تکنولوژی‌‌‌های روز، ایجاد پایگاه رصد فناوری و اطلاع‌رسانی در خصوص فناوری‌‌‌های نوظهور به متقاضیان سرمایه‌گذاری و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری در صنایع دانش‌محور از طریق تامین بخشی از هزینه‌‌‌های تحقیق و توسعه توسط صندوق نوآوری و شکوفایی یا تامین بخشی از سرمایه صندوق پژوهش‌‌‌ و فناوری تخصصی در آن صنعت از طریق اخذ درصدی از سود ناشی از یارانه انرژی از صنایع اشباع مانند پتروشیمی و فولاد، شرایط را بهبود ببخشد.